Maar ik heb de honderdvijfentwintigste verjaardag van de spoorlijn donderdag gevierd met een wandeltocht van Amersfoort naar Woudenberg en dan nog vier kilometer zuidoostwaarts, tot de plek waar de lijn vroeger met een hoge brug de spoorlijn Utrecht-Arnhem kruiste. Het gedeelte ten zuiden daarvan is nog steeds in gebruik; dat deel ken je als je wel eens vanaf Utrecht de trein naar Rhenen hebt genomen.

Het gedeelte ten noorden van dat kruispunt is grotendeels wandelpad. De railstaven zijn weggehaald of door planten compleet overgroeid. Alleen de zes kilometer tussen Amersfoort Centraal Station en de Pon-vestiging in Leusden wordt nog iedere werkdag gebruikt voor goederenvervoer en daar mag je dus niet op de spoorweg wandelen, maar moet je over parallelweggetjes sjouwen.

onteigeningen

De oude spoorlijn dankt zijn huidige naam Pon-lijn aan de automobielimporteur in Leusden. Maar eigenlijk verdient het tracé een andere naam: Kersenlijn, Pruimenlijn of Fruitlijn. Want deze heerlijke namen kom je tegen als je in de spoorhistorie duikt.

De totstandkoming van de spoorlijn Amersfoort-Kesteren had destijds nogal wat voeten in de aarde. Reeds in 1873 diende de Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid bij de Tweede Kamer een wetsontwerp in voor de aanleg van een serie nieuwe spoorlijnen. Dit voorstel bevatte onder meer een spoorlijn van Amersfoort via Woudenberg, Veenendaal en Rhenen naar Kesteren. In Kesteren zou de lijn moeten aansluiten op de reeds in aanleg zijnde spoorlijn Dordrecht-Nijmegen en zo zou Amsterdam een goede verbinding krijgen met Duitsland. Dat zou steenkooltransporten uit het Roergebied mogelijk maken.

Maar sommige Kamerleden stelden een ander tracé voor, verder naar het westen of juist verder naar het oosten. Maar de Minister van Oorlog had overwegende bezwaren tegen een doorsnijding van de Grebbelinie en daarom moest de lijn in ieder geval in zijn geheel ten westen van deze verdedigingslinie blijven. Na veel vijven en zessen werd het tracé uiteindelijk toch ongewijzigd vastgesteld. Daarna begonnen de onderhandelingen met boeren en andere grondeigenaars. De onteigeningsprocedures en het vaststellen van de bijbehorende schadevergoedingen vergden vele jaren.

handwapperen

Tussen 1880 en 1883 bouwde men een spoorbrug over de Rijn bij Rhenen. De stations in Woudenberg, Veenendeel en Rhenen waren in 1884 af, terwijl in datzelfde jaar eveneens dertig wachterswoningen werden gebouwd. Zeven van deze huizen staan er nog steeds en de bijbehorende nummers prijken nog levensgroot op de gevels.

Je kunt je dat nu amper voorstellen. Alle belangrijke gelijkvloerse overgangen werden destijds continu bewaakt, niet met apparatuur, maar door mensen. De wachters moesten op een bel slaan en handsignalen geven, voordat de spoorbomen werden gesloten.

Medio 1885 waren alle wissels en seinen gereed en kon er op het lijntje worden gereden. De exploitatie van de nieuwe spoorlijn werd toegewezen aan de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM), die ook al de lijn Amsterdam-Amersfoort exploiteerde. Op 17 februari 1886 werd de spoorlijn officieel in gebruik genomen.

Als we het lied dat voor die gelegenheid is gemaakt, mogen geloven, was de bevolking enthousiast: 'In naam der vooruitgang viert allen dit feest! De spoorweg kwam eind'lijk tot stand! ''Vooruitgang is alles,'' zal worden de leus der plaatsen gelegen aan 't spoor.'

fruithandel

Tegenwoordig wordt er uitgebreid onderhandeld over openbaar vervoerconcessies. Dat was vroeger niet anders. Aanvankelijk had Leusden geen station, maar op dringend verzoek van de gemeente kwam er even later toch nog een halte in Leusden. Maar deze halte lag voor de meeste Leusdenaren zeer ongunstig en er werd weinig gebruik van gemaakt. In het eerste jaar stapten hier slechts 1800 mensen in, dat is een gemiddelde van vijf per dag. Het duurde niet lang of de halte werd weer opgeheven. Voortaan stopten de treinen alleen op verzoek. Zo'n verzoek moest dan wel tijdig aan het station in Amersfoort en Woudenberg worden doorgegeven...

Het reizigersvervoer was dus geen groot succes, maar over het geheel genomen hoefde men niet te klagen over het rendement van de spoorlijn Amersfoort-Kesteren. Vooral het goederenvervoer nam sterk toe. Steeds meer bedrijven vestigden zich in de buurt van de spoorlijn. Het goederenvervoer vanuit Duitsland richting Amsterdam en kolentransporten vanuit Limburg leverden veel geld op.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kreeg de spoorlijn sprekende bijnamen. In de meidagen van 1940 werd de spoorbrug bij Rhenen zwaar beschadigd, maar de brug was in 1941 alweer hersteld. De Duitse bezetters gebruikten de lijn voor de aan- en afvoer van oorlogsmaterieel en daarom voerden de geallieerden geregeld bombardementen uit op spoorlijn en treinen. Ondanks het gevaar van luchtaanvallen ging het reizigersvervoer gewoon door. Met name in de kersentijd reisden veel Amsterdammers per trein naar Kesteren om fruit te kopen. Uit die oorlogstijd stammen de prachtige namen Kersenlijn, Pruimenlijn, Fruitlijn ofwel Fruit-Expresse.

In september 1944 werd de spoorbrug bij Rhenen tijdens een bombardement zwaar beschadigd en deze brug is daarna niet meer herbouwd. Het internationale goederenvervoer ging voortaan over de spoorlijn Amsterdam-Utrecht-Arnhem. De spoorlijn Amersfoort-Rhenen is nog wel hersteld. Vanaf september 1946 reden op dit traject weer goederentreinen, maar in 1972 kwam ook daaraan een eind. Het verval begon. Intussen is de helft van de spoorstaven verwijderd, de voormalige spoorlijn is nu een ecologische verbindingszone. In feite is de spoorlijn een langgerekt natuurgebied geworden, waarlangs planten en dieren zich in sneltreinvaart kunnen verplaatsen.

Feestlied

Bij de opening der Spoorweglijn Amersfoort-Kesteren door de H.IJ.S. Maatschappij op 17 februari 1886. Wijze: In naam van Oranje (den Briel)

In naam der vooruitgang viert allen dit feest!
De spoorweg kwam eindlijk tot stand!
Er is tal van jaren veel hoop op geweest,
Maar 't geld was er niet bij de hand.
De boeren - zij misten hun land ook niet graag -
''Hoeveel wil je geven.'' bleef altijd de vraag
En veel was hun altijd te min. (bis)

Der Hollandsche Spoor zij van harte gewenscht
Succes met deez' prachtige lijn,
Die weldra Nijmeegsch oude veste begrenst,
De hoofdstad snoert aan Waal en Rijn.
Hoezee voor Koning en ministers te saam'
Hoezee voor Directie, hoezee voor deez' baan,
Hoezee der Commissie van 't feest.